2020 сыллаахха, С.А.Новгородов аатынан Чурапчы орто оскуолата “Лидер” бырайыак чэрчитинэн, куйаар ситимин нөҥүө «Аныгы кэм лидера хайдах буолуохтааҕый?» диэн өйтөн суруйуу күрэҕин ыыппыта.  

Бу дьоһун күрэскэ үгүс өйтөн суруйуу киирбитэ. Төһө даҕаны ол кэмтэн икки сыл аастар, бу күрэххэ үчүгэйдэр быыстарыгар киирбит, киһи болҕомтотун тардар, үөрэнээччилэр бэртээхэй өйтөн суруйууларын таһаарабыт...

Оҕолор өйдөрө-санаалара дьоһун, анаарыылара мындыр эбит.

«Аныгы кэм лидера хайдах буолуохтааҕый?» тиэмэҕэ өйтөн суруйуулар 

Аныгы кэм лидера хайдах буолуохтааҕый?

Былыр былыргыттан бас-көс киһи баара. Уопсастыбаҕа олорорбут быһыытынан  дьону сирдиир, салайар киһи син-биир наада. Ханнык баҕарар тэрилтэҕэ да буоллун, оскуолаҕа, кылааска, дьиэ кэргэҥҥэ, аймахтарга да буоллун барыларын түмэр киһи баар. Ол киһини аныгы тылынан – лидер диибит.

Аныгы кэм лидера хайдах буолуохтааҕый?   Араас майгылаах, санаалаах дьону биир сомоҕо оҥорор уустук. Сорох лидер үрдүкү дуоһунаска олорор буолан бэйэтин былааһынан туһанар. Сорох лидер – норуоту өй-санаа өттүнэн түмэр. Биһиэхэ сахаларга оннук лидер наада.

Ол курдук бар дьонугар сирдьит буолар, сахалар инники кэскилбитин ыйан биэрэр, сыал-сорук туруорар, биир санааҕа аҕалар  национальнай лидер буолуохтаах. Норуот лидера иитиитинэн, өйүнэн-санаатынан, культуратынан, толкуйунан, билиитинэн, өйүнэн атын омуктары кытта тэҥҥэ быһаарсар буолуохтаах Ону таһынан омугун историятын билэр, төрөөбүт тылынан ыраастык саҥарар, саха тылын сайыннарар санаалаах, дьоҥҥо-норуокка холобур буолар саха дьоно бары киэн туттар киһибит буолуохтаах.

Ханнык баҕарар лидер – ылыммыт соругун толорор, эппиэтинэстээх, чиэһинэй, эппит тылын толорор буолуохтаах. Дьон интэриэһин иннигэр үлэлиир киһи бэйэтин эрэ иннин көрүнүө суохтаах. Араас кыһалҕаны быһаарар, кимниин баҕарар уопсай тылы булар, араас уустуктарга бэлэм буолуохтаах. Атын-атын майгылаах дьону кытта алтыһан, бэйэтин эрэ санаатын сыҥалаабакка, атыттары истэн, кимиэхэ эрэ сүбэлээн, кими эрэ сэмэлээн, наада буоллаҕына мөҕөн, араас кыһалҕаны быһаара сылдьыахтаах.

Лидер буолар киһи бастаан бэйэтин тус майгытын, тутта-хапта сылдьарын, тылын-өһүн, тас көрүҥүн көрүнүөхтээх. Барыларыгар холобур буолан атын дьону батыһыннарыахтаах.

Лидер оскуолаттан саҕалаан аан дойдуга тиийэ наада. Лидер – ырааҕы көрөөччү, туохтан да чаҕыйбат, ыарахантан куттаммат киһи. Ол да буоллар атын дьон иннигэр эппиэтинэс сүгэр буолан, бэйэтэ талбытынан быһаарыа суохтаах. Бастатан туран бэйэтэ туспа хамаандалаах буолар. Ол хамаандатыгар эмиэ бэйэтин курдук толкуйдаах, эркин курдук эрэнэр дьону түмэр. Киһи буолан баран син биир алҕаһыыр, эбэтэр туох эрэ мөлтөх өрүттээх буоллаҕына олору туоратарга дьулуһар.

Ким баҕарар олоҕор дьоллоох, ситиһиилээх буолуон баҕарар. Ону ситиһэргэ хас биирдии киһи  бэйэтин сайыннарыахтаах. Онтон лидер хаачыстыбалаах киһи ону туһаныахтаах уонна бэйэтин эрэ буолбакка, атыттары эмиэ сайыннарыахтаах.

Элясов Герман, С.А. Новгородов аатынан Чурапчы орто оскуолатын 10 кылаас үөрэнээччитэ

Лидер диэн эрэллээх эркин

Хас биирдии бөлөххө, кэлэктиипкэ эппиэтинэһи бэйэтигэр ылынар, доҕотторун, коллегаларын сомоҕолуур уонна кинилэр үчүгэйгэ дьулуһалларыгар күүс угар киһи баар буолар. Кини наар инники сылдьар, дьону биир санааҕа түмэр, бэйэ-бэйэлэрин өйдөһөллөрүгэр төһүү буолар. Оннук киһини лидер диэн ааттыахха сөп. «Лидер” диэн тылга киһи олус чаҕылхай, уһулуччу киһини саныы түһэр. Ол эрээри, таһыттан көрдөххө, көннөрү дьонтон туох да уратыта суох, сэмэй эрээри, биллибэтинэн  дьон кутун тутар, тылларын ылыннарар  бас-көс дьон миэхэ ордук чугастар.

Оннук дьон ахсааныгар киллэрэр киһим "Прогресс" хаааччахтаммыт эппиэтинэстээх тэрилтэ генеральнай дириэктэрэ Алексей Семёнович Пинигин буолар. Кини, биһиги биир дойдулаахпыт, саха биир бастыҥ, дьоһун, үтүө, үлэһит киһитэ, мин үөрэнэр оскуолабын бүтэрбит эбит. Мин кини туһунан «Саха» КИХ “Дойдум дьоно” биэриитигэр көрбүтүм уонна биһиги күннэтэ үөрэ көрөр саҥа таас дьиэлэрбитин  барытын кэриэтэ кини салайар тэрилтэтэ туппутун билэн, наһаа сөхпүтүм.

Алексей Семёнович 1970 с. удьуор үлэһит Валентина, Семен Пинигиннэр диэн Чурапчы эдэр ыалыгар күн сирин көрбүт. Дьиэ кэргэн улахан оҕото буолан, дьоно кыра эрдэҕиттэн бырааттаах балтын көрөр-истэр эппиэтинэһи сүктэрбиттэр, килиэп ылар киһи кини эбит. Онон оҕо эрдэҕиттэн лидер хаачыстыбаларыгар иитиллибит. Бэйэтэ кэпсииринэн, урукку оҕолор уулуссаҕа мустан оонньуур күрэхтэһиилээх оонньууларыттан саҕалаан, тэрийэр дьоҕурга сыстыбыт. Оскуоланы бүтэрэн баран, Тыа хаһаайыстыбатын үнүстүүтүгэр үөрэнэн, экономист идэтин баһылаабыт. Барыта үс үрдүк үөрэхтээх. Онтон ыла дьиэ ититиитин тардыыттан саҕалаан, илиитин араарбакка, бастаан мас онтон таас дьиэлэри тутууга үлэлээн кэлбит.

Кун бүгүн "Прогресс" ХЭТ үүнэн-сайдан, өрөспүүбүлүкэҕэ биир тарбахха баттанар улахан тутуу тэрилтэтэ буолла. Кини тэрилтэтэ 46 уонна 25 массыына киирэр улахан гаражтарын, пластиковай туннук оҥорор сыахтары оҥостон, саҥа офис дьиэтин туттан, бу уонтан тахса сыл иһигэр атаҕар туран лаппа кыаҕырда. Инники үлэлии олорбут офиһын дьиэтин Хатас сэлиэнньэтигэр оҕо саадыгар анаан биэрэн, олохтоохтор үөрүүлэрэ, махталлара муҥура суох. Бу сыллар усталарыгар 120-чэ муниципальнай уонна государственнай контракт толорон, 250 мөлүйүөн сууммалаах объектары тутан үлэҕэ киллэрбиттэр: 16 улууска барыта 40-тан тахса объект, ол иһигэр улахан аҥаара Чурапчыга. Болтоҥоҕо, Улахан Күөлгэ  оскуола-сад, “Туллукчаан”, “Мичил” уһуйаан, поликлиника, пенсионнай фонда дьиэлэрэ, хаарбах туруктаах дьиэттэн көһүү бырагырааматынан тутуллубут элбэх кыбартыырадаах дьон олорор дьиэлэрэ о.д.а.

Алексей Семёнович билигин СӨ Бочуоттаах тутааччыта,  мецената,  Чурапчы, Болтоҥо сэлиэнньэлэрин Бочуоттаах гражданина. Кини дьоҥҥо үтүөнү эрэ баҕарар, бэрт аһыныгас, көнө, аламаҕай майгытынан салайтаран, бу аҥаардас  бүтэһик икки сылы ылан көрөр эбит буоллахха, 4,5 мөлүйүөн сууммалаах спонсорскай көмөнү оҥорбут. Кэнники коронавирус турбутугар медоборудование ыларга мөлүйүөнүнэн сууммалаах көмөнү оҥордо. Өрөспүүбүлүкэҕэ успуорт сайдыытыгар 7000000-нээх көмөнү эмиэ оҥордо. Маннык уустук кэмҥэ “Дыгын” оонньууларын тэрээһинигэр өйөбүл буолла. Өрөспүүбүлүкэҕэ, улууска буолар туох баар дьаһалга барытыгар тус бэйэтэ көхтөөхтүк кыттар, тэрийсэр, иилэһэр-саҕалаһар. Бу барыта кини дьиҥнээх гражданин, патриот буоларын туоһулуур.

Биир дойдулаахтара Алексей Семеновиһы улаханнык ытыктыыллар, эрэллээх эркиммит диэн ааттыыллар. Биэс оҕолоох улахан дьиэ кэргэн амарах аҕата, ийэлээх аҕатыгар истиҥ сыһыанынан, кыһамньытынан эдэр ыччакка холобур буолар киһи. Үөлээннээхтэрэ хайа да түгэҥҥэ чугас сылдьан, көмө-тирэх буоларын махтана кэпсииллэр.

Мин санаабар, лидер буолар диэн талаан. Идэтин толору баһылаабыт,  өйдөөх, дьоҕурдаах, хорсун, баай ис дууһалаах дьон норуоту батыһыннарар бастыҥ киһи буолар кыахтаахтар. Ону сэргэ оҕо эрдэхтэн сиэрдээх быһыыга иитиллии, сахалыы сэмэй, көнө сүрэхтээх, аһыныгас буолуу – бу чулуу киһи бастыҥ хаачыстыбалара. Төрөөбүт дойдутугар, норуотугар бэриниилээх, дьон-сэргэ эрэнэр,  ытыктыыр, таптыыр киһитэ – дьиҥнээх лидер.

Анжела Степанова, С.А. Новгородов аатынан Чурапчы орто оскуолатын 10 “гум” кылааһын үөрэнээччитэ

2020 с. ахсынньы.

Дьиҥнээх лидер диэн кимий?

Бу суруйуубун толороору олороммун, бэйэм да билбэккэбин, дириҥ толкуйга түстүм. Ол курдук: «Лидер диэн кимий? Хайдах хаачыстыбалаах киһи буолуохтааҕый? Салайар талааннаах киһи айылҕаттан итинник айыллан төрүүр-үөскүүр дуу, эбэтэр хас биирдии баҕалаах киһи инникигэ тардыһан, бэйэтигэр лидерскэй дьоҕурдары арыйыан сөп дуу?»  - диэн ыйытыыларга бэйэбэр эппиэттии сатаатым. Ону эһиги туох дии саныыгыт?

Араас санааларга ыллара олорор бириэмэҕитигэр хоруйбун этэ турарбын көҥүллээҥ.

Мин саныыр санаабынан, толкуйдуур толкуйбунан, өйдүүр өйдөбүлбүнэн мээнэ киһи лидер буолан төрөөбөт, нууччаллыы «своего рода талант» диэн сыаналыахха сөп. Ол курдук, хас биирдии харамай бу сиргэ төрөөн кэлэригэр, хааныгар «лидер» генин хас эрэ бырыһыанын илдьэ сылдьар буолар. Ол эрээри, бырыһыана үрдүк да буоллаҕына, араас биричиинэ оруолу оонньоон, ол киһи лидер буолуомуон да сөп. Быһатын эттэххэ: иитии-харайыы, тулалыыр эйгэ уонна олох-дьаһах сабыдьыала быһаарар оруоллаах.

Биһиги бүгүҥҥү олохпутун ылан көрөр буоллахха, дьиҥнээх лидер диэн, бастатан туран, төрөөбүт дойдутун, норуотун ис сүрэҕиттэн таптаан, сайдыыга уонна үрдук чыпчаалларга таһаарыан баҕарар киһи дии саныыбын.  Кини кытаанах санаалаах, туохтан да толлубат, хорсун-хоодуот киһи буолар. Сиэр-майгы өттүнэн олус үтүө, истиҥ, ис киирбэх дууһалаах, баай эйгэлээх уонна аһыныгас сүрэхтээх. Биир сиргэ олорбот, наар сайда-үүнэ турар, элбэхтэн-элбэҕи билэ-көрө сатыыр.

Ону таһынан араатар искусствотын толору баһылаабыт, дьоннору бэйэтигэр тардан, салайан илдьэ сылдьар дьоҕурдаах. Кини саҥаттан-саҥа өйүктэри булан толкуйдаан, араас кэрэхсэбиллээх ньымалары олоххо үөскэтэр.  Имигэс, саталлаах өйдөөх. Соҕотох бэйэтин эрэ санаатынан салайтарбакка, атын дьон этиитин эмиэ болҕойон истэр, сыыһатын-алҕаһын билинэр уонна ону көннөрө сатыыр.

Итинник дьиҥнээх лидер уобараһын толору көрдөрөргө мин Сардана Владимировна Авскентьеваны холобурдуохпун баҕарабын. Сардана Владимировна Авскентьева от ыйын иккис кунугэр 1970 с. Чурапчы улууһугар төрөөбүтэ. Дьокуускай куорат баһылыга, Арассыыйа политига, түмсүү уонна судаарыстыба үлэһитэ. Саха судаарыстыбаннай университетыгар «История учуутала» идэҕэ үөрэнэн, 1993 с. бүтэрбитэ. 1998 с. судаарыстыбаннай сулууспа Дальневосточнай академиятын «Судаарыстыбанан салайыы» салаатын бүтэрбитэ. Үлэтин Дьокуускайдааҕы ВЛКСМ Өктөөп оройуоннай кэмитиэтигэр саҕалаабыта. Сыралаахтык үлэлээн-хамсаан, дуоһунастарынан олус түргэнник өрө тахсан испитэ.

Бала5ан ыйыгар 2018 с. бүттүүн норуот быыбарыгар талыллан, Дьокуускай куорат баһылыга буолбута. 2019 с. С.В.Авскентьева үлэтин туһунан «The Economist” диэн киэҥ сабыдыаллаах британскай сурунаал суруйбут этэ. Сэтинньи 9 күнүгэр тахсыбыт ыстатыйаҕа С.В.Авскентьева Арассыыйаҕа эрэккиэс салалта истиилин көрдөрбүтүн бэлиэтээбит этилэр уонна кини Саха сиригэр да, тас өттүгэр да киэнник биллэрин туһунан эппиттэрэ. Сардана Владимировна Арассыыйа историятыгар норуотун истэр, сыаналыыр уонна убастыыр Норуодунай баһылыгынан ааттаммыта. Билигин Арассыыйаҕа кини киэҥник биллэр, нууччалар кинини олус убаастыыллар уонна сэргии көрөллөр. Оннооҕор, сөҕөн: «Авскентьеву Сардану Владимировну в Президенты России! Она — истинный кандидат от народа!», «Мэр здорового человека», «А Якутск точно на территории России находится? Мне кажется, это какая-то отдельная цивилизация», «Можно она наконец станет нашим Президентом?...» - диэн тыллардаах араас комментарий хааллараллар.

Мин санаабар, кини төрөөбүт дойдутун туһугар олус кыһаллар, дьоһуннаахтык үлэлиир. Кыралаан да буоллар, киин куораппыт тупсан эрэр. Кэпсээтэххинэ, икки сыл иһигэр оҥорбут үлэтэ сүрдээх элбэх. Хас биирдии оҥорбут үлэтин норуотугар отчуоттуур, ол иһин ханнык баҕарар киһи ханна туох үлэ буола турарын илэ хараҕынан көрүөн, эт илиитинэн тутан-хабан да көрүөн сөп.

Мин көрөрбүнэн, Сардана Владимировна — дьиҥ эриэккэс көстүү. Кинини кытта бииргэ үлэлиир дьон  кини туһунан үчүгэйи эрэ кэпсииллэр, убаастыыллар: «Сардана Владимировна наһаа кыһамньылаах, кырдьыгы эрэ көрөр, кытаанах майгылаах да буоллар, олус суобастаахтык улэлиир», - дииллэр. Кини – дьиҥнээх лидер!

Саша Романова, С.А. Новгородов аатынан Чурапчы орто оскуолатын 10 “гум” кылааһын үөрэнээччитэ. 2020 с.

Аныгы кэм лидера хайдах буолуохтааҕый?

Биһиги олохпут уларыйан иһэр. Сүүрбэ биирис үйэ диэн технология уонна сайдыы бириэмэтэ. Бу бириэмэ биһиэхэ быраабыла этэр, хайдах аныгы киһи буолуохтааҕын. Биир сиргэ мээнэ туруо суохтааххын. Сайдан иһиэхтээххин биэриллибит тиэмпэнэн. Бары билиэхтэрин баҕараллар, аныгы лидер хайдах буолуохтааҕын. Дьоннор сыыһа өйдөбүллээх сылдьаллар. Кинилэр телефоннаах, компьютердаах буоллаххына – аныгы киһи диэн ааттанаҕын дииллэр. Аныгы киһи буолун да, сайдыылааххын, барытыгар бас-көс сылдьаҕын дии саныыллар. Ол сыыһа өйдөбүл дии саныыбын.

Мин өйдүүрбүнэн аныгы кэм лидера диэн – атын дьон санаатын өйдүүр, доҕордоһууну сыаналыыр, туруорбут сыалын ситиһэр, элбэх саҥаны билэ сатыыр, ис санаатынан дьоҥҥо-сэргэҕэ сайаҕастык этэр, ораторскай талааннаах буолуохтаах дии саныыбын. Ону таһынан, кини үчүгэй иитиилээх, хас биирдии киһиэхэ болҕомто уурар буолуохтаах. Сиэрдээх быһыы-майгы куруук инники күөҥҥэ сылдьыахтаах. Оччоҕуна кини атыттарга холобур буолар, тумус туттар киһилэрэ буолар. Ону таһынан, өйө-санаата ыраас буолуон наада. Биир сиргэ турбат, сайда сатыыр, тэҥҥэ бириэмэни кытта тэҥҥэ хаамсар, мындыр толкуйдаах, инникитин сатаан салайынар, сөптөөхтүк былааннанар буолуохтаах.

Дьону салайар уустук дьыала. Дьон кинини ылыныан наада. Аҥардас минньигэс тылынан эрэ ылыннарбакка, үлэтинэн-хамнаһынан сыаналатар. Аныгы кэм лидера сытыы-хотуу, түргэн туттуулаах, саҥаттан саҥаны билэ-көрө сатыыр. Хас да профессияны баһылыыр, бэйэтин санаатын дьоҥҥо сатаан тиэрдэр, туруорсар киһи буолуохтаах. Оччоҕуна дьон кини этэрин ылынар буолар.

Дьону-сэргэни хамсатар, элбэх тэрээһиннэри тэрийэр киһи – элбэҕи ситиһэр. Кини соҕотох буолбат. Кинини батыһааччылар баар буолаллар. Ол иһин да этэллэр “норуот күүһэ – көмүөл күүһэ”. Соҕотох киһи тугу да кыайбата чахчы. Оттон элбэх киһи түмсэн үлэлээтэҕинэ – үлэтэ таһаарыылаах буолар. Элбэх киһи биир сомоҕо буолан үлэлииригэр – дьону сатаан түмүөн наада.

Атын дойдулар культураларын, тылларын үөрэтэн киэҥ билиилээх, сайдыылаах киһи буолуохтаах. Ыарахаттартан толлубат, иннин диэки баран иһэр. Кини элбэх доҕоттордоох буоллаҕына, үгүһү ситиһэригэр өйөбүллээх буолар, ыарахаҥҥа түбэстэҕинэ, тирэх буолар дьонноох буолар.

Онон түмүкпэр этиэм этэ, төрөөбүт дойдутун таптыыр, харыстыыр, сайдыы суолугар сирдиир киһи – аныгы кэм лидера!

Алена Артемьева, С.А. Новгородов аатынан Чурапчы орто оскуолатын 11 гум кылаас үөрэнээччитэ, 2020 сыл.